In de Themareeks vertel ik over thema’s van bordspellen. Eens in de zoveel tijd werp ik een blik op mijn spellenkast en licht ik een thema uit. Ik bespreek kort een aantal spellen met dat thema en zal ingaan op de uitvoering van dat thema. Hierbij geef ik een interessante kijk op de achtergrond van het thema. Geschiedenis, cultuur, religie en media komen bijvoorbeeld aan bod. Deze keer: goden, schepen, dwergen, schildmaagden, symboliek en het einde van de wereld! Oftewel, de Noordse Mythologie en de Vikingen!
Pasgeleden schreef ik een recensie over De Dwergen van Nidavellir, in het Nederlands uitgegeven door White Goblin Games. Het spel neemt verhalen over dwergen uit de Noordse mythologie als uitgangspunt voor het thema van het spel. Ik bedacht me toen dat de Noordse mythologie (en Vikingen) het onderwerp moest zijn voor de eerste editie van de themareeks, omdat het een thema naar mijn hart is. Een blik op mijn spellenkast onthulde dan ook dat ik een aardig aantal spellen bezit met dit thema. Laat je strijdhoorn galmen, slijp je bijl en pak een glas honingmede, want we gaan eens plunderen naar informatie over dit onderwerp!
Hoeveel spellen zijn er nu met dit thema? Een korte zoekopdracht op Board Game Geek (BGG) leert mij dat gebruikers niet heel braaf de site aanvullen met nieuwe of volledige informatie. Hoewel er tabjes zijn waar spellen worden verdeeld per categorie, en Noordse Mythologie en Vikingen aparte categorieën zijn op BGG, levert mijn zoekwerk niet veel spellen op. Of in ieder geval: minder spellen dan ik had gehoopt. In totaal zijn er, ten tijden van het schrijven van deze blog, 59 spellen ingedeeld in de categorie Noordse Mythologie en 249 in de categorie Vikingen. Een korte check leert mij dat sommige spellen in mijn collectie (nog) niet eens in deze categorieën staan op BGG. Ik durf daarom wel te zeggen dat er veel spellen met dit thema zijn. Ik ga uiteraard niet ieder denkbaar spel met Vikingen of Odin bespreken. Ik bespreek een paar onderwerpen en een enkele spellen. Het volgende komt in ieder geval aan bod:
- Spelletjes in het Vikingtijdperk;
- Het begin en het einde van het Vikingtijdperk;
- Noordse Symboliek in spellen; en
- Goden en het einde van de wereld.
Spelletjes in het Vikingtijdperk
Er is hard bewijs dat ook de Vikingen wel van een spelletje hielden. Ik kan me de bordspelavonden die zij hielden al goed verbeelden. Tafels vol vlees en mede die rijkelijk vloeide in hoornen bekers. Verloor je een potje? Dan trok jij je strijdbijl en maakte je jouw tegenstander buiten het spel wel een kopje kleiner. Hoe de spelletjesavonden precies verliepen, durf ik natuurlijk niet echt met zekerheid te zeggen. Ook welke spellen en met welke regels de Vikingen nou precies speelden, kunnen we niet met zekerheid zeggen. Wel is er bewijs dat Vikingen wel degelijk spellen speelden. Zo zijn er dobbelstenen en andere speelstukken aangetroffen in verschillende Vikingengraven. Op basis van de spelonderdelen die zijn gevonden, kunnen we een kleine gok doen naar de aard van de gespeelde spellen en zelfs de spelregels van dergelijke spellen een soort van nabootsen.
Het bekendste voorbeeld zijn de Tafl (Oud Noors voor tafel) spellen. Deze verschillende spellen werden allen met een speelbord en schaakachtige stukken gespeeld. De bekendste variant is Hnefetafl (Koningstafel) ook wel Vikingschaak. Het spelbord in Hnefetafl bestaat uit een grid waarop meerdere speelstukken gezet worden. Dit strategische spel lijkt op een asymmetrische variant op het schaakspel. De ene speler probeert met zijn of haar stukken de koning van de tegenstander in de flanken in te sluiten. De andere speler probeert zijn stukken juist te laten ontsnappen.
Het spel Valknut, dat ik in deze reeks nog zal bespreken, is ontwikkeld door Luïs Brueh. Hij heeft zich heeft laten inspireren door Hnefetafl. Net als Vikingschaak, is Valknut een strategisch asymmetrisch waarbij spelers elkaars stukken proberen in te sluiten om zo stukken van een andere speler te “slaan”.
Wat is een Vikingspel?
De Vikingen hielden dus wel van een spelletje. Gelukkig houden spelletjes ook van Vikingen en de Noordse Mythologie als thema en valt er voor mij genoeg te bespreken. Wanneer is iets een Vikingspel? Catan zou ik namelijk als Vikingspel kunnen bestempelen. Wat heeft schapen hoeden en het bouwen van straten nou met Vikingen te maken? In een blog van 16 juni 2009 schreef Klaus Teuber, de bedenker van Catan, over zijn inspiratie voor dit immens populaire spel. Dhr. Teuber schrijft dat de Vikingen en de ontdekking van IJsland en Groenland de inspiratie vormde voor de wereld van Catan. Daarover later meer. Voordat de Vikingen IJsland, Groenland en Noord-Amerika ontdekte, trokken ze namelijk eerst de eilanden en het vasteland van Europa in.
Het begin en het einde van het Vikingtijdperk
Het tijdperk van de Vikingen (ongeveer 790 – 1066 n.Chr.) is een periode tijdens de Europese middeleeuwen die de Vikingen berucht, befaamd en beroemd maakte binnen Europa. In deze periode zouden de Vikingen op grote schaal in Europa koloniseren, plunderen, handelen en oorlog voeren. Het is tijdperk waarin de Vikingen hun eigen cultuur, religie en gebruiken over de wereld verspreiden, maar ook door handel cultuur, religie en gebruiken uit het oosten introduceerden. Het is tevens een periode binnen Europa waarin het monotheïstische Christendom botste met de “heidense” culturen en geloven van de Noormannen.
Roven en plunderen op de Noordzee
Het plunderen van de Abdij op het Heilige Eiland van Lindisfarne, ten Noordoosten van het huidige Engeland rond 793 n.Chr., wordt gezien als de start van het tijdperk van de Vikingen en vormt tevens het startpunt van de populaire serie Vikings (een aanrader maar historisch gezien vrij inaccuraat). Vikingen vermoorden en ontvoerden de Monniken van de abdij en namen rijkdommen en uiteindelijk een beginnetje van het Scandinavische Christendom met zich mee terug huiswaarts. Vele plundertochten in Engeland, maakte de Noormannen de schrik van het eiland. De allereerste plundering door Vikingen is vermoedelijk een aanval van de Denen op Dorset rond 789 n.Chr.
Het tijdperk van het plunderen is tevens het uitgangspunt van het spel Rovers van de Noordzee (Raiders of the North Sea), uitgegeven door White Goblin Games. In het spel zijn spelers Noordse (misschien ook norse) krijgers die indruk proberen te maken op hun hoofdman (een Jarl) van hun Vikingstam.
Rovers is een spel waarbij je werkers (jouw Vikingen) moet plaatsen op actievelden om acties uit te voeren. Het unieke aan Rovers is dat je niet je eigen Vikingen hebt, maar de Meeples (poppetjes in het zwart, grijs of wit) met andere spelers deelt tijdens het spelen van het spel. Iedere beurt plaats je een Viking in het dorp om te werken (een actie te doen) en pak je een andere Viking uit het dorp voor de bijbehorende actie terug. Je kan een Viking ook gebruiken om een gebied te beroven en plunderen, waarbij je ook een nieuwe Viking pakt die daar al stond (zonder tweede actie). Bepaalde acties kun je alleen met een bepaalde kleur Viking doen, waardoor je goed moet plannen wanneer je welke Viking voor je probeert te winnen. Voor rooftochten heb je in het spel de juiste bemanning, grondstoffen en voorraden nodig. Haal jij de meeste punten? Dan heb jij de meeste indruk gemaakt op de hoofdman en win jij het spel.
Waarom kozen de Vikingen er eigenlijk voor om te plunderen? De theorie is dat Vikingen niet plunderden vanwege politieke en territoriale redenen. De Vikingen probeerden in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Barbaren in eerste instantie geen extra land te verwerven met hun plundertochten. De Vikingen plunderden vanuit een economisch doel (al wordt de drang om te ontdekken ook vaak genoemd als reden voor de plundertochten, maar ik zal deze psychologie hierna nog in een historische context plaatsen). In Scandinavië waren niet altijd voldoende grondstoffen en mankracht aanwezig. Plundertochten leverden vee, edelmetalen en ook slaven op. Ook in het spel Rovers zijn dit de grondstoffen die spelers tijdens hun rooftochten verdienen en ook voor andere rooftochten in moeten zetten om het spel te winnen.
De Vikingen kozen ervoor om kustgebieden in de Noordzee en met name (het huidige) Engeland aan te vallen, omdat deze gebieden politiek verdeeld waren en de kustlijnen slecht werden verdedigd. Vele rijkdommen en vee vielen te halen bij de abdijen en kloosters die het Christelijke Engeland rijk was. De arme monniken stonden geen schijn van kans tegen de plunderende Noormannen die berucht waren om hun strijdkracht. Na de plundertochten keerden de strijders en schildmaagden terug huiswaarts om een veelal boerenleven verder te zetten. Dit contrast komt in Rovers mooi terug. Naast de actie om te roven bevat het speelbord ook acties in het Vikingdorp die spelers kunnen uitvoeren.
In Rovers zien we al een klein stukje terug van de “religie” van de Noormannen. De helft van de Noormannen die stierven tijdens de strijd werden door de Noordse oppergod Odin verkozen om in de strijdhal van Walhalla (de Noordse equivalent van de hemel) aan tafel aan te schuiven om mee te dingen in diens eeuwige feestmaal. Indien een strijder door Odin verkozen werd, werd deze door een Walkure, een semi-goddelijke schildmaagd, begeleidt naar Walhalla. Walkuren bepaalden tevens wie zou sterven en wie zou overleven tijdens een gevecht. Op het speelbord in Rovers bevinden zich naast grondstoffiches ook Walkure-fiches. Een speler die in aanraking komt met een dergelijk fiche moet een van zijn of haar strijders weg doen, maar de eer van deze strijder levert een speler wel punten op.
De reis- en ontdekkingslust en de ontdekking van IJsland en Groenland
Er is veel geschreven over de ontdekkingslust van de Vikingen. Door de ligging van Scandinavië was reizen via zee de beste begaanbare methode en de schepenbouwers van de Vikingen ontwikkelden al snel technisch vooruitstrevende ontwerpen zoals de “longship”. Dat is een lang schip dat door Vikingen werd gebruikt om lange afstanden over zee af te leggen en nog decennia lang een invloed zou hebben op de bouw van schepen. De schepen waren lang, dun en symmetrisch gebouwd waardoor ze snel, licht en wendbaar waren. Door de symmetrische bouw van het schip kon het schip snel de andere richting uitvaren zonder lang te hoeven draaien. Aan de zijkant was voldoende ruimte voor de bemanning om te kunnen roeien en de schepen werden versierd met kenmerkende symboliek en uiteraard de schilden van de bemanning/strijders. In het korte familiespel Longboat bouwen spelers het langste schip met de beste bemanning om zo het snelste te kunnen varen.
Naast plunderen en ontdekken hielden Vikingen zich (deels pas later) ook bezig met het koloniseren van voor hen nieuwe landen. Eerst in de Noordzee en later keken de Vikingen verder de zee in. Ik schreef hierboven al over het populaire bordspel Catan, in het Nederlands uitgegeven door 999 Games. De bedenker van het spel zag de kolonisatie door de Vikingen als inspiratie voor zijn bordspel.
De bekendste Vikingkolonisatie is waarschijnlijk de kolonisatie van Normandië, de Franse provincie die later vernoemd is naar de Noord-Germaanse Noormannen die het Frankische Rijk aanvielen en plunderden. De aanvallen van de Vikingen waren een terugkerend probleem waardoor de simpele Frankische vorst Karel de Eenvoudige in 911 n.Chr. grond te leen gaf aan de Vikingkrijgsheer Rollo. De naam Rollo ken je wellicht van de televisieserie Vikings als broer van Ragnar, de legendarische Vikingkoning. Hoewel Rollo in de serie ook een stuk Franse grond krijgt en zelfs trouwt met de dochter van de Frankische keizer, klopt hier historisch gezien vrij weinig van.
Een andere bekende Vikingkolonisatie is die van IJsland en dat is gelijk de directe inspiratie geweest voor het fictieve eiland Catan. De eerste ontdekking van IJsland is een discutabel onderwerp. De eer van de ontdekking en naamgeving van het eiland wordt aan meerdere ontdekkingsreizigers toegekend. De bekendste hiervan is Hrafna-Flóki Vilgerdarson. Flóki was namelijk de eerste die doelgericht naar het eiland reisde om hier een nieuw thuis te stichten. Tijdens de tocht naar het eiland verloor hij zijn dochter, de vee en proviand. Wanhopig beklom Flóki een berg en zag plots Fjorden met ijsbergen zo ver als hij kon zien en doopte het eiland als IJsland.
Een andere bekende ontdekkingsreiziger met Noordse oorsprong was Erik de Rode wiens vader verbannen was uit Noorwegen en naar IJsland vertrok. Erik werd vervolgens net als zijn vader verbannen en ontdekte naar het zeggen tijdens zijn ballingschap Groenland. Erik’s zoon, Leif Erikson, was op diens beurt ook een ontdekkingsreiziger en vermoedelijk de eerste Europeaan die voet op Noord-Amerika zou zetten. Ondernemende lui, die Vikingen.
IJsland heeft misschien ijsbergen zo ver als je kan zien, maar was voor het verbouwen van bomen en gewassen minder vruchtbaar. Hoewel het eiland ooit bomen rijk was, hielden de Vikingen weinig hout over na de massakap. Hout werd plotsklaps een zeer waardevol handelsmiddel op de kolonie, waar in Noorwegen de Vikingen door de bomen het bos niet meer zagen. Schapen en ander vee bloeide echter wel op het eiland. Wellicht zijn schapen hierdoor weinig waard op het eiland van Catan en strijden spelers hierdoor allemaal om hout. Vijf schapen voor 1 hout? De struikrover die je hout komt pikken in Catan had net zo goed een strijdlustige Viking van de oude stempel kunnen zijn…
Een verenigd Scandinavië en het einde van een tijdperk
Het einde van het Viking tijdperk wordt aan verschillende gebeurtenissen toegekend. De komst van het Christendom als belangrijkste religie en de verenging van Scandinavië worden bijvoorbeeld gezien als het einde van de Vikingen in Scandinavië. Het Christendom luidde een nieuw tijdperk in met andere belangen voor het volk.
In Engeland is het einde van de tijd van Vikingen is een stuk concreter. De eerder genoemde Normandiërs probeerde in 1066 tevergeefs Engeland binnen te vallen. 1066 was dan ook een historisch strijdtoneel voor verschillende gevechten die tussen de Normandiërs en Engelsen werden uitgevochten, waaronder de Battle of Hastings. De Battle of Hastings is tevens de setting van het historische kaartspel 1066: Tears to Many Mothers, ontworpen door Tristan Hall en onderdeel van zijn historische spellenreeks. Het spel kun je vergelijken met spellen als Magic the Gathering. Spelers treffen elkaar in een asymmetrisch duel gewapend met een stapel kaarten. Een speler neemt de rol aan van de binnenvallende Normandiërs terwijl de andere speler in de huid van de Engelsen kruipt. Door hun kaarten te gebruiken, spelen spelers kenmerkende momenten van de strijd uit.
Wordt vervolgd
Net als dat de Vikingen snel plunderden en veroverden om vervolgens weer weg te gaan, ging het Tijdperk van de Vikingen ook snel weer voorbij. De impact van de plunderingen, kolonisatie, zeewaardigheid en cultuur is echter nog steeds rijkelijk aanwezig. In het volgende deel zal ik nader ingaan op Noordse symboliek en de Noordse mythologie. Stay tuned!
Nieuwsgierig naar een bepaald thema? Laat het mij dan weten door een mailtje te sturen aan info[at]dicedaniel.nl!
